10 Κοινά Προβλήματα που Αντιμετωπίζουν στην Καθημερινότητα τους όσοι έχουν Αυτοάνοσο Νόσημα

Τα αυτοάνοσα νοσήματα διαταράσσουν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητα και την ποιότητα ζωής των ατόμων που πάσχουν από αυτά. 

10 Κοινά Προβλήματα που Αντιμετωπίζουν στην Καθημερινότητα τους όσοι έχουν Αυτοάνοσο Νόσημα
 
Πολλοί ασθενείς με αυτοάνοσο νόσημα αντιμετωπίζουν χρόνιους πόνους, διαταραχές στη λειτουργία του γαστρεντερικού, έχουν χαμηλά επίπεδα ενέργειας και εξάντληση, μειωμένη πνευματική διαύγεια, διαταραχές του ύπνου, ευαισθησία στις λοιμώξεις και διαταραχές στη διαχείριση του βάρους. 

Τα παραπάνω προβλήματα παραμένουν ακόμη και όταν οι εξετάσεις δείχνουν ότι η νόσος τους βρίσκεται σε ύφεση.

Ένας σημαντικός παράγοντας που επιδεινώνει τη συμπτωματολογία και την πορεία των αυτοάνοσων είναι οι ελλείψεις του οργανισμού και οι μεταβολικές διαταραχές. Πολλοί ασθενείς με αυτοάνοσο έχουν ελλείψεις που δεν γνωρίζουν. 
 

Η υγεία των ασθενών με αυτοάνοσο νόσημα επηρεάζεται άμεσα από ελλείψεις σε βιταμίνες, μικροθρεπτικά συστατικά και μεταβολικές διαταραχές στους μηχανισμούς διαχείρισης της φλεγμονής και στην ικανότητα του ανοσοποιητικού να αναγνωρίζει τα δικά του όργανα και ιστούς^[1-3]. 
 
Tα αυτοάνοσα είναι χρόνια φλεγμονώδη νοσήματα, όπου το ανοσοποιητικό σύστημα χάνει την ικανότητα του να αναγνωρίζει τα δικά του κύτταρα και επιτίθεται στα ίδια τα όργανα που πρέπει να προστατεύσει.
 
Πρόκειται για μια κατηγορία ασθενειών που έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο που έχουν διαγνωστεί με αυτά. Η συμπτωματολογία της νόσου και η μακροχρόνια λήψη φαρμακευτικών αγωγών, επηρεάζουν τη ζωή και την πορεία της υγείας αυτών των ατόμων μακροπρόθεσμα.

Με βάση την κλινική μας εμπειρία έχουμε διαπιστώσει, ότι ορισμένα από τα πιο κοινά συμπτώματα που επηρεάζουν την καθημερινότητα σε ασθενείς με αυτοάνοσο νόσημα είναι:

•  στις αρθρώσεις
•  στους μύες (μυαλγίες)
•  στο νευρικό σύστημα (νευραλγίες)
•  στην κοιλιακή χώρα
•  σε πόνους που οφείλονται σε έλκη (στοματική κοιλότητα, δέρμα, γεννητικά όργανα)
• στον οισοφάγο
• στις άκρες των δακτύλων λόγω διαταραχών στην αιματική κυκλοφορία (φαινόμενο Raynaud)
• στην ουροδόχο κύστη

 
Απλές ενέργειες όπως το ανέβει κάποιος τις σκάλες, να ανοίξει ένα μπουκάλι νερό, να φάει ή να ουρήσει, μετατρέπονται σε επώδυνες διαδικασίες. 
 
 
2. Γαστρεντερικές διαταραχές 
 

Τα πιο κοινά συμπτώματα του γαστρεντερικού είναι η δυσκοιλιότητα, η διάρροια, οι αιματηρές κενώσεις, η δυσκολία στην κατάποση, κοιλιακή διάταση και πόνος.     
 

Οι διαταραχές στη λειτουργία του γαστρεντερικού αφορούν στην πλειοψηφία των ασθενών και συνδέονται με:

1. Αυτοάνοσα νοσήματα που πλήττουν άμεσα το γαστρεντερικό σύστημα (νόσος του Crohn, ελκώδης κολίτιδα, κοιλιοκάκη, συστηματικός ερυθηματώδης λύκος, σκληρόδερμα).

2. Γαστρεντερικές διαταραχές που συνυπάρχουν στα αυτοάνοσα νοσήματα.   

Τα συμπτώματα του γαστρεντερικού, οφείλονται σε αλλοίωση του εντερικού μικροβιώματος, σε φλεγμονή στα τοιχώματα του πεπτικού σωλήνα και σε διαταραχές στην κινητικότητα του.   

 
 
3. Χρόνια Φλεγμονή
 
Τα αυτοάνοσα είναι ασθένειες που χαρακτηρίζονται από χρόνια φλεγμονή. Συμπτώματα της χρόνιας φλεγμονής μπορεί να είναι:

•  ο χαμηλός πυρετός
•  το οίδημα (κατακράτηση, πρήξιμο)
•  ο χρόνιος πόνος
•  η κόπωση
•  η κακή διάθεση (μελαγχολία, υπερένταση, εκνευρισμός)
•  η έντονη πείνα
•  η υπνηλία
•  η διαταραχή του ύπνου
•  μειωμένη πνευματική διαύγεια    

 
 
4. Διαταραχές του Σωματικού Βάρους
 
Τα αυτοάνοσα νοσήματα, ανεξάρτητα από τα συμπτώματα και το όργανο που πλήττουν, οφείλονται σε κοινές μεταβολικές διαταραχές και ελλείψεις, που επηρεάζουν και το σωματικό βάρος.
 
Ασθενείς με αυτοάνοσα μπορούν να είναι λιποβαρείς, λόγω χαμηλής απορρόφησης (κοιλιοκάκη, φλεγμονώδη νοσήματα του εντέρου, σκληρόδερμα, Sjogren).
 
Στον αντίποδα μεταβολικές διαταραχές όπως η αντίσταση στην ινσουλίνη, η αλλοίωση της εντερικής χλωρίδας, ελλείψεις που επηρεάζουν τη λειτουργία του θυρεοειδή, συνδέονται με αυξημένο σωματικό βάρος.   

"Η ακριβής καταγραφή των ελλείψεων σε κάθε άτομο είναι ιδιαίτερα δύσκολη με τις κλασικές μεθόδους μέτρησης. Έτσι μέχρι πρόσφατα η διόρθωση τους βασίζονταν σε γενικές οδηγίες, με περιορισμένη αποτελεσματικότητα." 

Tsoukalas D, Sarandi E. BMJ 2020
 

5. Μελαγχολία & Κακή Διάθεση
 
Η χρόνια φλεγμονή, η έντονη κόπωση, ο χρόνιος πόνος και οι μεταβολικές διαταραχές που συνδέονται με τη λειτουργία του ορμονικού και του νευρικού συστήματος, επηρεάζουν σημαντικά τη διάθεση των ασθενών με αυτοάνοσο.

Επίσης κάποιες φαρμακευτικές αγωγές μπορούν να έχουν άμεση επίδραση στη διάθεση.

Ασθενείς με αυτοάνοσα νοσήματα βιώνουν συχνά εναλλαγές της διάθεσης, έντονο εκνευρισμό, εξάντληση και μελαγχολία.
 
 

6. Μειωμένη Πνευματική Διαύγεια
 
Ασθενείς με αυτοάνοσο συχνά περιγράφουν ότι έχουν μειωμένη πνευματική διαύγεια και ικανότητα συγκέντρωσης. Αναφέρουν επίσης ότι η μειωμένη πνευματική διαύγεια, επιδρά αρνητικά σε σημαντικό βαθμό στην ικανότητα τους να εργαστούν, αλλά και στις κοινωνικές τους αλληλεπιδράσεις.
 
 
7. Διαταραχές του Ύπνου
 
Ο χρόνιος πόνος, η εξάντληση, η χρόνια φλεγμονή, ελλείψεις του οργανισμού και μεταβολικές διαταραχές που συνδέονται με τα αυτοάνοσα, επιδρούν αρνητικά στη διάρκεια και στην ποιότητα του ύπνου αυτών των ασθενών.
 
Οι πιο συχνές διαταραχές του ύπνου είναι:

•  δυσκολία στην έλευση του
•  μικρή διάρκεια
•  μεγάλη διάρκεια ύπνου, που δεν οδηγεί σε ξεκούραση  
•  διακοπτόμενος ύπνος
•  επιφανειακός ύπνος και ανεπάρκεια βαθύ ύπνου

 
 
8. Ευαισθησία στις Λοιμώξεις επί Καταστολής του Ανοσοποιητικού
 
Ασθενείς με αυτοάνοσα νοσήματα εμφανίζουν συχνές λοιμώξεις. Το αναπνευστικό, το γαστρεντερικό, το ουροποιητικό και το δέρμα είναι τα συστήματα που πλήττονται συχνότερα.
 
Τα αυτοάνοσα προκύπτουν λόγω δυσλειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, το ανοσοποιητικό σύστημα προστατεύει τον οργανισμό από παθογόνα μικρόβια, ιούς, ξένα κύτταρα και χημικές ενώσεις.

Η απώλεια της ικανότητας του ανοσοποιητικού να διακρίνει τα δικά του κύτταρα από ξένα στοιχεία, οδηγεί στην σταδιακή καταστροφή των ιδίων ιστών και οργάνων, αλλά και σε μειωμένη αποτελεσματικότητα έναντι παθογόνων μικροοργανισμών.
 
Επιπρόσθετα, η λήψη φαρμακευτικής αγωγής που καταστέλλει το ανοσοποιητικό σύστημα, ώστε να σταματήσει να καταστρέφει τα δικά του όργανα, αυξάνει την ευαισθησία σε λοιμώξεις.  

 
9. Κόπωση & Έλλειψη Ενέργειας
 
Η έλλειψη ενέργειας και η κούραση είναι ένα από τα πιο κοινά συμπτώματα. Η κόπωση είναι ένα συναίσθημα, που φυσιολογικά εκδηλώνεται κατά τις βραδινές ώρες ή μετά από έντονη σωματική ή πνευματική εργασία και υποχωρεί μετά από επαρκή ύπνο και ξεκούραση.
 
Ένα από τα πρώτα συμπτώματα που βιώνουν οι ασθενείς με αυτοάνοσο, είναι κόπωση που σταδιακά εκδηλώνεται όλο και πιο νωρίς κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ο ασθενής νιώθει αρχικά κόπωση κατά τις απογευματινές ώρες, στη συνέχεια η κούραση εκδηλώνεται κατά τις μεσημεριανές ώρες και σε κάποιες περιπτώσεις δημιουργείται το αίσθημα ότι ξυπνά κουρασμένος.
 
Σε αυτό το σημείο αντί για κούραση, που είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα το οποίο εξαλείφεται με την ξεκούραση, ο ασθενής βιώνει πλέον εξάντληση που εναλλάσσεται με υπερένταση. Αυτό δυσκολεύει τους ασθενείς να ξεκουραστούν ικανοποιητικά και να ανακτήσουν ενέργεια.
 
Αυτό οφείλεται σε μεταβολικές και ορμονικές διαταραχές που επιδρούν στους μηχανισμούς παραγωγής ενέργειας του οργανισμού. Η κόπωση και η εξάντληση επηρεάζουν σημαντικά την καθημερινότητα και έχουν έντονο αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής ασθενών με αυτοάνοσο. 
 
 
10. Περιορισμός στις Καθημερινές Δραστηριότητες
 
Τα αυτοάνοσα νοσήματα στην πλειοψηφία τους, δεν συνδέονται με σημαντική μείωση του προσδόκιμου επιβίωσης. Ωστόσο, διαταράσσουν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητα και την ποιότητα ζωής των ατόμων που πάσχουν από αυτά.
 

•  Ο χρόνιος πόνος
   
•  Η έλλειψη ενέργειας και η εξάντληση
   
•  Οι γαστρεντερικές διαταραχές
   
•  Η χρόνια φλεγμονή
   
•  Οι διαταραχές στη διάθεση
   
•  Το χαμηλό ή το αυξημένο σωματικό βάρος
   
•  Η μειωμένη πνευματική διαύγεια
   
•  Οι διαταραχές του ύπνου
   
•  Η ευαισθησία στις λοιμώξεις

 
Επηρεάζουν σημαντικά την καθημερινότητα των ασθενών που έχουν διαγνωστεί με αυτοάνοσο νόσημα. Είναι κοινό μάλιστα, οι ασθενείς σταδιακά να «συνηθίζουν» στην ύπαρξη των συμπτωμάτων και να σταματούν να τα παρατηρούν, θεωρώντας ότι αυτή είναι η «φυσιολογική» ροή της ζωής.   

Τα αυτοάνοσα οφείλονται σε ελλείψεις και μεταβολικές διαταραχές που δρουν ταυτόχρονα για πολλά χρόνια έως και δεκαετίες μέχρι την εκδήλωση τους^[5-7]:
 

Ιατρικές παρεμβάσεις στον τρόπο ζωής, στη διόρθωση των ελλείψεων και στη διατροφή, αλλάζουν ριζικά την πορεία των αυτοάνοσων νοσημάτων από μια εικόνα σταθερής επιδείνωσης, σε μια σταθερής βελτίωσης. 


Ειδικές Εξετάσεις Καθορίζουν την Αντιμετώπιση των Αυτοάνοσων Νοσημάτων  

Η ανάλυση μικρών μορίων στο αίμα, ανιχνεύει ελλείψεις και μεταβολικές διαταραχές που συνδέονται με την πορεία και την εκδήλωση αυτοάνοσων ασθενειών.
 
Οι συγκεκριμένες εξετάσεις ονομάζονται μεταβολομικές αναλύσεις. Μετράνε πολύ μικρά μόρια που συμμετέχουν στις χημικές αντιδράσεις του οργανισμού. Το πλεονέκτημά τους είναι ότι καταγράφουν τις ακριβείς ελλείψεις και μεταβολικές διαταραχές, καθιστώντας έτσι αποτελεσματική την αντιμετώπιση των αυτοάνοσων νοσημάτων^[1,2,4].
 
Το είδος των συγκεκριμένων αναλύσεων δεν είναι συγκρίσιμο με τις κοινές εργαστηριακές εξετάσεις. Πρόκειται για υψηλά εξειδικευμένες εξετάσεις, που διενεργούνται σε λιγότερα από 10 εργαστήρια παγκοσμίως με πολύ υψηλά στάνταρ.

Στην Ελλάδα διενεργούνται αποκλειστικά στην κλινική μας.

Πρόκειται για μια κατηγορία εξειδικευμένων εξετάσεων που ανιχνεύουν περισσότερους από 80 δείκτες, που αφορούν^[1,2,6-12]:
 

• Σε ελλείψεις μικροθρεπτικών συστατικών: ελλείψεις σε βιταμίνη D, βιταμίνη C, σελήνιο, ψευδάργυρο, αντιοξειδωτικά και ωμέγα-3 συνδέονται με επιδείνωση της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος, της εμφάνισης φλεγμονής και της κατάστασης της υγείας ασθενών με αυτοάνοσο.
  
   
• Στην παραγωγή ενέργειας στα μιτοχόνδρια (οργανίδια όπου παράγεται ενέργεια στα κύτταρα): Το 90% της ενέργειας που χρειάζεται το ανθρώπινο σώμα παράγεται σε οργανίδια που βρίσκονται στο εσωτερικό των κυττάρων, τα μιτοχόνδρια. Η μιτοχονδριακή δυσλειτουργία συνδέεται με το αίσθημα σταδιακά αυξανόμενης κούρασης και εξάντλησης που αισθάνονται οι ασθενείς με αυτοάνοσο.
  
   
• Σε δυσχέρεια στο μεταβολισμό των απλών ζαχάρων: κατανάλωση απλών ζαχάρων μεγαλύτερη από αυτή που μπορεί να μεταβολίσει ο κάθε οργανισμός, πυροδοτεί τις φλεγμονώδεις εξάρσεις των αυτοάνοσων νοσημάτων, διαιωνίζει τη φλεγμονή και συνδέεται με τα χαμηλά επίπεδα ενέργειας, το αίσθημα κόπωσης και τη δυσλειτουργία του γαστρεντερικού στις ασθενείς με αυτοάνοσο.
  
   
• Στην αντίσταση στην ινσουλίνη: η ινσουλίνη λειτουργεί ως κατασταλτικός παράγοντας στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Αυξημένα επίπεδα ινσουλίνης διαταράσσουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού, επιδεινώνουν την αυτοανοσία και επιταχύνουν την καταστροφή των οργάνων που πλήττονται από το νόσημα. Παράλληλα, αυξημένα επίπεδα ινσουλίνης εμποδίζουν την καύση του λίπους και συνδέονται με τη δυσκολία που αντιμετωπίζουν οι ασθενείς να ρυθμίσουν το βάρος τους.
  
   
• Στο μεταβολισμό των νευροδιαβιβαστών: ουσίες όπως η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη και η αδρεναλίνη μεταβιβάζουν μηνύματα μεταξύ των κυττάρων και ρυθμίζουν τη λειτουργία του νευρικού και ορμονικού συστήματος. Οι μεταβολομικές αναλύσεις παρέχουν ακριβή εικόνα για την έκκριση των συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών οι οποίοι επηρεάζουν τις εναλλαγές στη διάθεση και το αίσθημα μελαγχολίας που βιώνουν συχνά οι ασθενείς με αυτοάνοσο.
  
   
• Στο μεταβολισμό των λιπαρών οξέων: η σχέση μεταξύ ωμέγα-3 και ωμέγα-6 λιπαρών είναι σημαντικός δείκτης για την ικανότητα του οργανισμού να διαχειρίζεται τις φλεγμονές, συνδέεται με τις φλεγμονώδεις εξάρσεις της νόσου και το αίσθημα πόνου που συχνά βιώνουν οι ασθενείς.
  
   
• Στην κατάσταση της μικροβιακής χλωρίδας του οργανισμού: αλλοίωση του μικροβιώματος συνδέεται με επιδείνωση της λειτουργίας του γαστρεντερικού συστήματος, φουσκώματα, κοιλιακή διάταση, εναλλαγή δυσκοιλιότητας με διάρροια, ενώ ταυτόχρονα επηρεάζει  τη διάθεση και την ενέργεια των ασθενών με αυτοάνοσο.

 
Μέσα από τις εξετάσεις σχηματίζεται μια πλήρης εικόνα για την κατάσταση της υγείας του εξεταζόμενου. Εντοπίζονται οι δείκτες που συνδέονται με τα χαμηλά επίπεδα ενέργειας, την κακή γαστρεντερική λειτουργία, τη δυσκολία ρύθμισης του βάρους, τη χρόνια φλεγμονή και τις εναλλαγές της διάθεσης που βιώνουν οι ασθενείς με αυτοάνοσο.
 
Τα αποτελέσματα των εξετάσεων αξιολογούνται από την επιστημονική ομάδα της κλινικής μας, ώστε να διαμορφωθεί το θεραπευτικό πλάνο, που ταιριάζει στον κάθε ασθενή.
 
Μέχρι και λίγα χρόνια πριν, η ακριβής καταγραφή των ελλείψεων σε κάθε άτομο ήταν ιδιαίτερα δύσκολη με τις κλασσικές μεθόδους μέτρησης. Έτσι η διόρθωση τους βασιζόταν σε γενικές οδηγίες. Τα τελευταία χρόνια, αυτή η ευαίσθητη μέθοδος μέτρησης, που ανιχνεύει μικρά μόρια στον οργανισμό, παρέχει ακριβή εικόνα για την κατάσταση της υγείας ενός ατόμου.
 
Με βάση την κλινική μας εμπειρία στους ασθενείς με αυτοάνοσο νόσημα, ιατρικές παρεμβάσεις στον τρόπο ζωής, στη διόρθωση των ελλείψεων και στη διατροφή με βάση με τα αποτελέσματα των μεταβολομικών αναλύσεων επιφέρουν:
 

• Βελτίωση της πορείας της νόσου, με αναχαίτιση της περαιτέρω καταστροφής του οργάνου που βάλλεται από το ανοσοποιητικό σύστημα.

• Συχνά παρατηρείται μείωση των επιπέδων των αυτο-αντισωμάτων, όπως στη νόσο του Χασιμότο, στη μυασθένεια στο λύκο κ.ά.

• Μείωση του αισθήματος κόπωσης και αύξηση των επιπέδων ενέργειας.

• Μείωση της φλεγμονής και του πόνου.

• Βελτίωση της λειτουργίας του γαστρεντερικού.

• Βελτίωση της διάθεσης και μείωση των έντονων συναισθηματικών μεταπτώσεων, που συνοδεύουν τα αυτοάνοσα.

• Βελτίωση της ανταπόκρισης στη φαρμακευτική αγωγή.

 
Συνήθως απαιτούνται 6-8 μήνες για την επίτευξη μιας σημαντικής αλλαγής, ένα έτος για να σταθεροποιηθεί ο οργανισμός σε ένα καλύτερο επίπεδο λειτουργίας και δύο χρόνια για την επίτευξη των βέλτιστων αποτελεσμάτων.
 
Μέσα από την κλινική μας εμπειρία έχουμε διαπιστώσει ότι η διόρθωση ελλείψεων του οργανισμού σε βιταμίνες και άλλα στοιχεία και η αποκατάσταση των μεταβολικών διαταραχών, βελτιώνουν την ικανότητα του οργανισμού να διαχειρίζεται τη φλεγμονή, επιταχύνει τις διαδικασίες επούλωσης και μειώνει τη συμπτωματολογία όπως το αίσθημα πόνου, τη χρόνια κόπωση, τα χαμηλά επίπεδα ενέργειας που βιώνουν οι ασθενείς με αυτοάνοσο νόσημα. Σταδιακά οι ασθενείς βελτιώνουν την ποιότητα ζωής τους, και παρατηρούν μια σταθερή βελτίωση.
 
Είναι ζωτικής σημασίας η ταχύτερη δυνατή παρέμβαση για την αποκατάσταση των παραπάνω, με στόχο την αναστολή της εξέλιξης της νόσου.

 

Προγραμματισμός Εξετάσεων & Ραντεβού

 

 

Βιβλιογραφικές Αναφορές: 

1. Micronutrient deficiencies in patients with COVID-19: how metabolomics can contribute to their prevention and replenishment. Dimitris Tsoukalas and Evangelia Sarandi. BMJ Nutri Prev Heal. Nov. 2020; bmjnph-2020-000169
2. Prediction of Autoimmune Diseases by Targeted Metabolomic Assay of Urinary Organic Acids. Dimitris Tsoukalas, Vasileios Fragoulakis, Evangelia Sarandi et. al. Metabolites. 2020 Dec 8. 
3. Targeted Metabolomic Analysis of Serum Fatty Acids for the Prediction of Autoimmune Diseases. Dimitris Tsoukalas, Vasileios Fragoulakis, Evangelia Sarandi et. al. Frontiers in Molecular Biosciences, Metabolomics (6), 2019, November. 
4. The Fingerprints of Diabetes and Other Diseases. Harvard Magazine  
5. Metabolic profiling of organic and fatty acids in chronic and autoimmune diseases. Evangelia Sarandi, Dimitris Tsoukalas et al. Advances in Clinical Chemistry. July 15, 2020. Elsevier Inc.
6. Dietary factors in rheumatic autoimmune diseases: a recipe for therapy? Shani Dahan, Yahel Segal1 and Yehuda Shoenfeld. NATURE REVIEWS | RHEUMATOLOGY. 13 Apr 2017.
7. Non-communicable Diseases in the Era of Precision Medicine: An Overview of the Causing Factors and Prospects. Dimitris Tsoukalas12, Evangelia Sarandi12, Maria Thanasoula1. Bio#Futures. Springer, Cham. May 2021. 
8. Metabonomic fingerprints of fasting plasma and spot urine reveal human pre-diabetic metabolic traits Xinjie Zhao et al. Metabolomics. 2010. 
9. Fathoming Metabolism. Harvard Magazine.
10. Höller U, Bakker SJL, Düsterloh A, et al. Micronutrient status assessment in humans: current methods of analysis and future trends. TrAC Trends in Analytical Chemistry 2018 
11. Metabolomics: From Fundamentals to Clinical Applications. A. Sussulini. Springer International Publishing AG 2017 (ed.).
12. Sharpening Precision Medicine by a Thorough Interrogation of Metabolic Individuality. K. Beebe, A.D. Kennedy. Computational and Structural Biotechnology Journal, 2016.